U decembru 2012. godine, nevladina organizacija Praxis objavila je izveštaj „Bez prebivališta, bez prava“, u okviru projekta finansiranog od strane Visokog komesarijata Ujedinjenih nacija za izbeglice (UNHCR), na osnovu podataka koji su prikupljani u periodu od septembra 2009. do novembra 2012. godine, uporedo sa pružanjem pravne pomoći pripadnicima marginalizovanih grupa u postupcima prijavljivanja ili promene prebivališta ili boravišta u Srbiji. Kako je u novembru 2011. godine Republika Srbija dobila novi Zakon o prebivalištu i boravištu građana, ovaj izveštaj analizira i primenu novog zakona u praksi, s posebnim osvrtom na odredbe koje bi trebalo da omoguće prijavu prebivališta pripadnicima marginalizovanih grupa.

Prebivalište označava najbližu teritorijalnu vezu pojedinca sa jednim pravnim poretkom – mesto sa kojim je jedna osoba voljno stvorila najtešnje veze, u kome se nalazi središte njenih životnih odnosa, u kome je zasnovala porodicu, radni odnos, osnovala dom... Uvažavajući značaj povezanosti pojedinaca sa mestom koje predstavlja središte njihovih životnih aktivnosti i polazeći od pretpostavke da svaki državljanin ima prebivalište u nekom, i to samo jednom mestu u zemlji, zakonodavac je brojne važne aspekte života svojih građana vezao upravo za to mesto.

U pravu Republike Srbije, koncept prebivališta počiva na dva elementa – objektivnom (nastanjivanje i boravak, odnosno faktičko prisustvo u jednom mestu) i subjektivnom (namera trajnog zadržavanja u tom mestu). Međutim, da bi ovi konstitutivni elementi i doveli do toga da neko lice može da se prijavi na zdravstveno osiguranje u mestu u kome živi, da ono može da ostvaruje prava iz socijalne zaštite ukoliko zapadne u stanje socijalne potrebe ili da pristupi bilo kom pravu čije se ostvarivanje vezuje za mesto prebivališta, nije dovoljno samo faktičko prisustvo u jednom mestu i namera trajnog ostanka u njemu. Postojanje ovih, nužnih, konstitutivnih elemenata domicila mora biti praćeno i registrovanjem u evidencijama nadležnog organa unutrašnjih poslova, a uslov za ovo jeste prethodno usvajanje zahteva za prijavu prebivališta. Teškoće koje se, prilikom prijavljivanja prebivališta, javljaju kod pojedinih kategorija stanovnika Srbije decenijama su dovodile i dovode do pojave koja bi se mogla označiti kao bezdomicilijarnost. Ove teškoće mahom su bile uzrokovane neposedovanjem dokaza o vlasništvu ili o drugom osnovu stanovanja, a sa takvim problemima najčešće se suočavaju lica romske nacionalnosti iz neformalnih naselja. Prijavljivanje prebivališta obaveza je svakog građanina i uslov koji je neophodno ispuniti da bi se pribavila lična karta. Posedovanje lične karte preduslov je za pristup skoro svakom pravu i zakonska obaveza svakog lica starijeg od 16 godina. Bez lične karte i prijavljenog prebivališta, osnovna prava ostaju nedostupna čak i onim licima koja su državljani Srbije.

Izveštaj je kroz primere iz prakse pružio jasan uvid u to kakav uticaj prebivalište može imati na živote pojedinaca i zbog čega je mnogima teško da u zemlji čije državljanstvo poseduju pristupe pravima koja bi trebalo da im pripadaju. Osim uskraćenog ili otežanog pristupa ekonomskim i socijalnim pravima, opisane prepreke u postupcima prijave i promene prebivališta neminovno za sobom povlače uskraćivanje prava na slobodu kretanja i izbor mesta stanovanja.

Preuzmite izveštaj: Bez prebivališta, bez prava