Segregacija, kao vid diskriminacije po osnovu rasne, nacionalne, klasne ili verske razlike, predstavlja specifičan društveni problem, čija se delikatnost posebno ispoljava u domenu pitanja zaštite ljudskih prava romske populacije u Srbiji. Romsko stanovništvo, usled dejstva niza socijalnih, ekonomskih, kulturoloških i drugih faktora, ali i faktora nelegitimnog nejednakog postupanja, i pored težnji određenih društvenih struktura i koordiniranih napora državnih institucija da se kroz inkluzivne procese približi standardima življenja dominirajućih društvenih grupa, često biva izloženo različitim oblicima indirektne ili direktne diskriminacije. Navedene pojave manifestuju se na različite načine, ali im je krajnji rezultat isti: onemogućavajući pripadnicima romske populacije pristup uobičajenim modelima socijalnog, ekonomskog, kulturološkog, obrazovnog i drugog, povezivanja sa sredinom u kojoj žive, staje se na put realizaciji cilja približavanja i izjednačavanja ove ugrožene manjinske grupe sa dominantnim društvenim slojevima. Time se, svakako, onemogućava stvaranje skladne demografske slike u okvirima države.

Na jedan od uočljivijih pojavnih oblika segragacije u južnom regionu Srbije reagovao je Praxis, podnoseći pritužbu instituciji Poverenika za zaštitu ravnopravnosti protiv Gradske uprave Grada Niša – Uprave za obrazovanje, kulturu, omladinu i sport i Osnovne škole „Vuk Karadžić“ iz Niša, odnosno direktora škole kao odgovornog lica.

Pozivajući se na izvore domaćeg zakonodavstva i ratifikovane međunarodne konvencije, u svojoj pritužbi Praxis ukazuje na problem segregacije romske dece, a koji se ispoljava kroz činjenicu da, u poslednjih dvadesetak godina, 90% upisanih učenika OŠ „Vuk Karadžić“ u Nišu čine pripadnici romske nacionalne manjine, a svega dva do tri deteta u jednoj generaciji pripadaju neromskom stanovništvu. Nereagovanjem odgovornih društvenih tela – grupa, institucija i organa (i pored svojevremenih pokušaja zaintersovanih lica da se na konkretan problem ukaže), a sa osloncem na nedovoljno precizne zakonske formulacije, pre svega Zakona o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja, stvorena je atmosfera u kojoj dominirajuće stanovništvo izbegava da upisuje svoju decu u školu u kojoj većinsku učeničku populaciju čine Romi. Time se, između ostalog, direktno zadire u jedan od ciljeva Strategije za unapređivanje položaja Roma u Republici Srbiji – sprečavanje etiketiranja škola sa većim brojem romske dece kao „ciganskih škola“. Kako slučaj ima svoju višegodišnju istoriju i produkt je višegodišnjeg nereagovanja nadležnih, a takođe predstavlja izdvojen primer inače rasprostranjene problematike, mišljenje poverenice za zaštitu ravnopravnosti od značaja je ne samo u smislu rešavanja konkretne situacije, već i radi formulisanja modela za angažovanije rešavanje problema segregacije u ovde opisanom vidu, kao i radi artikulacije sredstava za generalnu prevenciju diskriminacije manjinskih grupa na ovaj ili slične načine.

Poverenica za zaštitu ravnopravnosti je po podnetoj pritužbi izdala mišljenje. Pored detaljno opisanog toka postupka po predmetnoj stvari, navoda o izjašnjenjima lica na koja se pritužba odnosi (načelnice Uprave za obrazovanje, kulturu, omladinu i sport Gradske uprave grada Niša, direktorke OŠ „Vuk Karadžić“ iz Niša, ali i Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja), mišljenjem je utvrđeno činjenično stanje: ne negirajući postojanje segregacije, poverenica ocenjuje da se radi o multidisciplinarnom problemu čije rešavanje zahteva artikulisano dejstvo od strane društveno odgovornih entiteta. Za konkretan slučaj ona daje preporuku o formulisanju i sprovođenju plana mera čijom će se realizacijom prevazići problem segregacije, odnosno prevelikog broja romske dece u OŠ „Vuk Karadžić“ u Nišu, a za čiju realizaciju odgovornost treba da preuzme Uprava za obrazovanje, kulturu, omladinu i sport Gradske uprave grada Niša.

Međutim, mišljenje i preporuka konkretnog slučaja suštinski ne rešavaju problem segregacije. Činjenica je da se škola o kojoj se u konkretnom slučaju radi nalazi u blizini velikog romskog naselja u Nišu. Sa osloncem na fluktuirajuće odredbe Zakona o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja (koji omogućava građanima da svoju decu upisuju u škole po vlastitom nahođenju, bez ograničenja u izboru školske ustanove), stvoreni su uslovi da nadležne službe mogu, ne istupajući iz okvira zakonskog uređenja, pasivno reagovati na diskriminaciju čija je pojavna manifestacija na opisani način iz godine u godinu sve izraženija. Mehanizmi za zaštitu ljudskih prava selektivno zakazuju (kao što je tokom predmetnog postupka propušteno saslušanje od strane podnosioca pritužbe predloženog svedoka – direktorke Udruženja Romkinja „Osvit“, i kao što na predlog postupajućeg organa – Poverenika za zaštitu ravnopravnosti – od strane Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja nije dostavljeno izjašnjenje koje je trebalo da usledi nakon sprovedenog inspekcijskog nadzora). Upravo takvim, naizgled sitnim propustima, stvaraju se uslovi za produbljenje problema diskriminacije. Romska populacija marginalizovana je i, posmatrana kao celina, često tretirana kao „društveni čir“, direktnim ili posrednim dejstvom pojedinaca ili kolektiviteta, spontanim postupanjem ili postupcima koji neretko nalaze veštački oslonac u zakonodavstvu i pravnom sistemu države. Značajno je ukazati na zloupotrebe prilikom tumačenja određenih pravnih akata, s ciljem zaštite sekularnih interesa pojedinih entiteta, pre svega društveno odgovornih tela – organa, organizacija, institucija ili pojedinaca, koji bi se u konkretnoj situaciji javili kao nosioci odgovornosti za evidentirane manifestacije diskriminacije. Pod zloupotrebama podrazumevamo svako selektivno i tendenciozno tumačenje nedovoljno preciznih odredbi pravnih akata, a koje za cilj ima stvaranje iskrivljene slike o nepostupanju protivnom osnovnim načelima i principima zaštite ljudskih prava. Stvaranje svesti kod dominirajućeg stanovništva o značaju inkluzije, sjedinjenja i stvarnog izjednačavanja svih društvenih slojeva, je proces koji zahteva angažovan pristup i artikulisano i beskompromisno postupanje svih odgovornih struktura. Da bi se konkretni koraci preduzimali na terenu prakse, prethodno se mora usaglasiti i ujednačiti pravni osnov, a zatim mehanizmi primene normi, što u sadašnjem trenutku, na ovim prostorima, predstavlja još uvek neostvareni cilj.

U nadi da će u budućnosti biti preduzeti značajni koraci u pravcu poboljšanja sveopštih uslova života romske, ali i drugih, manjinskih grupa u Republici Srbiji, ukazujemo da smo rođenjem svi jednaki u mogućnostima, pravima i obavezama, i da je nedopustiv, nehuman i neprihvatljiv svaki pokušaj da se to zanemari.