Kako propusti u radu institucija mogu da utiču na život građana i građanki i njihov pristup osnovnim pravima, svedoči slučaj dečaka koji je Praxis evidentirao prilikom posete Doljevcu 2020. godine. Učeniku VI razreda osnovne škole trinaest godina nije bilo određeno lično ime. Roditelji su propustili da mu u zakonskom roku odrede ime, a ni otac nije priznao očinstvo.

Nakon što su roditelji otišli u inostranstvo, brigu o dečaku i njegovoj braći i sestri preuzeli su baba i deda, a po njihovoj smrti, deca su više meseci u Doljevcu živela sama, dok se iz inostranstva nije vratio njihov otac. Dečakova majka je pre više godina napustila porodicu. Dečak sada živi sa braćom, od kojih su dvojica punoletni.

U ovakvim situacijama, centar za socijalni rad je dužan da preduzme mere i aktivnosti kako bi se regulisao lični status deteta i omogućio pristup osnovnim pravima, u detetovom najboljem interesu. Organ starateljstva je bio dužan da sprovede postupak i donese odluku o određivanju ličnog imena deteta kao i da potom, donese odluku kojom određuje staratelja kako bi se regulisao dečakov lični status, a posebno prijava na zdravstveno osiguranje.

S obzirom na to da je prilikom terenske posete evidentirano da dečak nema određeno lično ime, uz pomoć Praxisa je Centru za socijalni rad u Doljevcu podnet zahtev za određivanje ličnog imena.

Pošto nije dobijen odgovor po osnovu podnetog zahteva, Centru za socijalni rad u Doljevcu je upućen dopis kojim je zahtevana informacija o statusu predmeta. U telefonskim razgovorima, koji su potom usledili, pravniku, supervizoru i socijalnom radniku Centra je predočeno da Porodični zakon nalaže organu starateljstva da odredi lično ime deteta u ovakvim slučajevima, kao i da je u interesu deteta da formalno stekne pravni subjektivitet. Praxis je tada naročito napomeno da su dečaku, zbog neposedovanja dokumenata, uskraćena osnovna prava, a posebno pravo na zdravstvenu zaštitu i obrazovanje.

Predstavnici centra su bili pri stavu da nije moguće odrediti lično ime deteta bez učešća roditelja. S obzirom na to da organ starateljstva i dalje nije donosio odluku po podnetom zahtevu, upućena je urgencija, nakon čega je Centar dostavio obaveštenje da nije u mogućnosti da sprovede postupak određivanja ličnog imena deteta, jer se majka deteta ne nalazi na adresi na kojoj je mesno nadležan Centar za socijalni rad. Dečakova majka živi u Nemačkoj i ne poseduje važeću ličnu kartu.

Centar za socijalni rad je dužan da svakom detetu odredi ime, ukoliko ono nije određeno u zakonskom roku, bez obzira na bilo koje okolnosti, pa i na to da li majka može da učestvuje u postupku. Pravo na upis u matičnu knjigu rođenih i na lično ime svakom detetu garantuju i Ustav i Porodični zakon i Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima i Konvencija o pravima deteta.

U međuvremenu, dečakova starija braća su samostalno odlazila u Centar za socijalni rad u Doljevcu, kome su se obraćali radi regulisanja ličnog statusa maloletnog brata. Nakon što su više puta insistirali kod ovog organa starateljstva da preduzme mere kako bi se rešio dečakov status, kako su Praxisu preneli, iz Centra su im pretili da će izmestiti dečaka i smestiti ga u hraniteljsku porodicu, nakon čega su prestali da se obraćaju organu starateljstva.

Od dečakove braće Praxis je saznao da je dečaku prošle godine dijagnostifikovan dijabetes. Nakon višednevnog ispoljavanja različitih simptoma, pedijatar Doma zdravlja u Doljevcu pristao je da ga pregleda, iako dete nije imalo zdravstvenu knjižicu. Analizom krvi je tada bio utvrđen višestruko povišen nivo šećera, zbog čega je dečak hitno prevezen u Klinički centar Niš, gde su isprva odbili da ga prime zbog neposedovanja zdravstvene knjižice. Pošto se nalazio u teškom zdravstvenom stanju, dečak je ipak primljen na bolničko lečenje. Nakon otpusta iz Kliničkog centra Niš, pošto nije posedavo izvod iz matične knjige rođenih ni zdravstvenu knjižicu, dečak nije mogao da ode na pregled kod endokrinologa. Sva medicinska sredstva i potrošni materijal neophodan za kontrolu nivoa šećera u krvi, koje bi inače dobijao bez troškova da je zdravstveno osiguran, dečak je kupovao i to kada i ukoliko bi porodica za to imala novca.

Zbog ozbiljnosti situacije i dečakovog zdravstvenog stanja, a usled propusta u radu centra za socijalni rad, Praxis se obratio Zaštitniku građana kako bi preduzeo radnje iz svoje nadležnosti i sproveo kontrolu zakonitosti postupanja centra. UNHCR i Zaštitnik građana su, zajedno sa Ministarstvom za državnu upravu i lokalnu samoupravu Republike Srbije potpisnici Sporazuma o razumevanju, čiji je cilj rešavanje preostalih problema sa kojima se suočavaju osobe bez ličnih dokumenata, kao i članovi Operativne grupe formirane u okviru ovog sporazuma.

Uprkos ranijim naporima Praxisa koji su trajali duže od devet meseci i ukazivanja na potrebu reševanja dečakovog slučaja i na nezakonito postupanje Centra, tek nakon što je Zaštitnik građana sproveo kontrolu zakonitosti postupanja centra za socijalni rad, ovaj organ starateljstva je pokrenuo postupak za određivanje ličnog imena deteta. Rezultati su u potpunosti bili vidljivi dva meseca nakon uključivanja Zaštitnika građana u ovaj slučaj.

Centar za socijalni rad u Doljevcu je doneo rešenje kojim je dečaku određeno lično ime. Sproveden je upis ličnog imena, određivanje JMBG-a i upis činjenice državljanstva u matičnoj službi u Nišu. Dečak je tek tada, trinaest godina nakon rođenja dobio potrebna dokumenta, sa kojima je napokon mogao da ostvari pravo na zdravstveno osiguranje koje mu je bilo preko potrebno. Centar za socijalni rad u Doljevcu je pribavio izvod iz matične knjige rođenih i u saradnji sa ispostavom Republičkog fonda za zdravstveno osiguranje u Doljevcu izvršio prijavu dečaka na zdravstveno osiguranje.

Time je konačno dobijen epilog ovog slučaja, dečaka iz Doljevca koji trinaest godina nije imao pristup osnovnim pravima jer mu nije bilo određeno lično ime. Slučaj je rešen u roku od dva meseca nakon obraćanja Zaštitniku građana, zahvaljujući saradnji uspostvljenoj u okviru Operativne grupe, a na osnovu Sporazuma o razumevanju između UNHCR-a, Ministarstva za državnu upravu i lokalnu samoupravu i Zaštitnika građana Republike Srbije. Iako je ovaj slučaj konačno uspešno rešen, on pokazuje da je u praksi potrebno još dosta raditi na jačanju kapaciteta, kao i na senzitivisanju službenika o posebnom položaju i potrebama lica iz marginalizovanih grupa, kako bi svi građani pod jednakim uslovima bez diskriminacije mogli da pristupe osnovnim pravima. Primeri poput ovog o dečaku iz Doljevca pokazuju nam koliko je neophodna i važna pravna pomoć, ali i zagovaranje u ovim slučajevima. Uprkos uspesima koji su do sada postignuti na ovom polju, na terenu i u praksi se, nažalost, još uvek susrećemo sa ljudima koji i dalje nemaju lična dokumenta i, kao posledicu toga, nemaju mogućnost da ostvaruju osnovna prava.

Nevladine organizacije Tim 42 i Praxis, podnele su inicijativu za izmene pojedinih odredaba Zakona o socijalnoj zaštiti Ministarstvu za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja i Ministarstvu za ljudska i manjinska prava i društveni dijalog, koju su podržale 34 organizacije civilnog društva u Srbiji.

Zakon o socijalnoj zaštiti, koji je na snazi već deset godina, trebalo je da posluži kao osnova za stvaranje sistema koji će pružati pomoć i osnaživati pojedince i porodice za samostalan i produktivan život u društvu, sprečiti nastajanje i otkloniti posledice socijalne isključenosti. Zakon o socijalnoj zaštiti je krovni zakon koji uređuje oblast socijalne zaštite i predstavlja sistemski propis koji se odnosi na veliki broj građana i građanki, naročito značajan za pripadnike različitih osetljivih društvenih grupa. Zbog toga je posebno važno da rešenja predviđena zakonom sistem socijalne zaštite urede na celovit način i u skladu sa ciljevima socijalne zaštite, kao i da uspostave procedure koje su prilagođene korisnicima i njihovim potrebama. Ustav Republike Srbije garantuje građanima i porodicama, kojima je neophodna društvena pomoć radi savladavanja socijalnih i životnih teškoća i stvaranja uslova za zadovoljavanje osnovnih životnih potreba, pravo na socijalnu zaštitu čije se pružanje zasniva na načelima socijalne pravde, humanizma i poštovanja ljudskog dostojanstva.

Svaki pojedinac treba da bude zaštićen od oskudice i da uživa minimum prava neophodnih za opstanak. Sistem socijalne zaštite neodvojiv je od fenomena siromaštva i od prevencije posledica koje oskudica za sobom povlači. Iako socijalnom zaštitom nije moguće iskoreniti uzroke i sam fenomen siromaštva, njom je moguće ublažiti njegove posledice i dalje ponavljanje i širenje, pa države imaju obavezu da mehanizmima socijalne zaštite pomognu licima kojima je socijalna pomoć neophodna.

Tokom višegodišnjeg rada sa ranjivim kategorijama društva i korisnicima usluga socijalne zaštite kroz pružanje pravne pomoći i/ili informisanje i savetovanje, nevladine organizacije Tim 42 i Praxis uočile su brojne manjkavosti, kako kada je reč o pojedinim zakonskim rešenjima, tako i kada je reč implementaciji. Pojedine odredbe Zakona su necelishodne, nesvrsishodne, kose se sa načelima socijalne zaštite, ali i sprečavaju i ograničavaju potencijalne korisnike da zadovolje svoje potrebe za dodatnom podrškom.

Imajući u vidu proklamovane ciljeve socijalne zaštite i analizu efekata koje pojedina rešenja aktuelnog Zakona o socijalnoj zaštiti proizvode u praksi, nevladine organizacije Tim 42 i Praxis izradile su predlog za izmene pojedinih članova Zakona o socijalnoj zaštiti koji možete pogledati OVDE.

Organizacije koje su podržale inicijativu su:

• FORCA Požega
• SKRUG - Liga Roma
• Udruženje Žene za mir
• Centar za decu i omladinu
• Grupa za decu i mlade "Indigo"
• Inicijativa za razvoj i saradnju
• UG NEXUS - Vranje
• Fondacija Centar za demokratiju
• Zrenjaninski centar za jednaka prava
• Volonterski centar Vojvodine
• Društvo ROM iz Velikog Gradišta
• Centar za proizvodnju znanja i veština
• Bibija Romski ženski centar
• Inicijativa za razvoj i saradnju (IDC)
• A11 - Inicijativa za ekonomska i socijalna prava
• Adventistički razvojni i humanitarni rad - ADRA
• Odbor za ljudska prava Leskovac
• Nepušački Edukativni Centar - RP
• Udruženje građana Eduaktivni centar Roma
• Romski centar za žene i decu "Daje"
• Građanske inicijative
• Partneri za demokratske promene Srbija
• Multietnički centar za razvoj regije Dunav 21
• YUROM Centar
• Udruženje tumača za lica oštećenog sluha Srbije
• Sandžački odbor za zaštitu ljudskih prava i sloboda
• “EU zona “
• Društvo Roma Bogatić
• Društvo "Bakija Bakić"
• UGR produkcija Roma World
• Multikultura
• Autonomni ženski centar
• OFER - Omladinski forum za edukaciju Roma
• Centar za unapređivanje pravnih studija

Uputili smo još jedan poziv Ministarstvu državne uprave i lokalne samouprave i Ministarstvu zdravlja da izmene sporne odredbe i time otklone prepreke koje onemogućavaju upis u matičnu knjigu rođenih odmah po rođenju. Ovaj problem, koji teško pogađa neke od najsiromašnijih i najobespravljenijih građana Srbije, moguće je sasvim lako i brzo rešiti uz malo dobre volje nadležnih organa.

Svako dete mora biti upisano u matičnu knjigu rođenih odmah nakon rođenja. To je pravo koje deci garantuju Ustav, zakon i ratifikovane međunarodne konvencije.

Međutim, u Srbiji se i dalje rađaju deca koja ne mogu da budu upisana u matične knjige odmah po rođenju. To se dešava u situacijama kada njihove majke ne poseduju lične karte. U tim slučajevima, umesto da se deca odmah nakon rođenja upišu u matičnu knjigu rođenih, neophodno je da se radi upisa vode posebni postupci pred centrima za socijalni rad, opštinskim organima uprave ili sudovima. Ti postupci često mogu biti dugotrajni i komplikovani i u najboljem slučaju traju nekoliko meseci, dok često mogu trajati i više od godinu dana, a ponekad i više godina. Na ovaj način grubo se krši pravo deteta na blagovremeni upis u matičnu knjigu rođenih. UNICEF je zauzeo stav da upis odmah po rođenju podrazumeva rok od nekoliko dana, a ne meseci.

Sve dok se ti postupci uspešno ne okončaju, dete neće moći da dobije izvod iz matične knjige rođenih, zbog čega će mu mnoga prava ostati uskraćena ili teško dostupna. Tako, na primer, dete neće moći da dobije zdravstvenu knjižicu, pa će lekarske preglede i lekove roditelji morati sami da plaćaju, a roditeljski ili dečiji dodatak i druga prava iz socijalnog osiguranja neće moći da dobiju.

Ovaj problem u Srbiji gotovo isključivo pogađa pripadnike romske nacionalne manjine, koji se i inače mogu svrstati među najugroženije, najdiskriminisanije i najmarginalizovanije građane. Tako se njihov ionako težak položaj samo dodatno pogoršava.

Uzrok problema, odnosno razlog zbog koga deca čije majke ne poseduju lične dokumente ne mogu da se upišu odmah nakon rođenja, nalazi se u dva podzakonska akta koji regulišu postupak prijave rođenja i upisa u matičnu knjigu rođenih. Tim aktima propisano je da se podaci o roditeljima u matične knjige upisuju na osnovu njihovih ličnih karata i izvoda iz matične knjige rođenih.

Uprkos tome što propisi koji imaju veću pravnu snagu (Ustav, Porodični zakon, ratifikovane međunarodne konvencije) propisuju da svako dete, bez izuzetka i bez obzira na bilo koje okolnosti - pa i na to da li njegovi roditelji poseduju lične dokumente ili ih ne poseduju – mora biti upisano u matičnu knjigu rođenih odmah nakon rođenja, matičari u praksi primenjuju podzakonske akte, a decu čije majke ne poseduju dokumente ne upisuju u matičnu knjigu rođenih odmah po rođenju. Stoga je neophodno da se sporni podzakonski akti izmene tako da se omogući upis u MKR svakog deteta odmah nakon rođenja.

Da je ovakva situacija neodrživa i da predstavlja kršenje osnovnih prava deteta ukazale su i brojne međunarodne organizacije i ugovorna tela. Tako su, između ostalih, Evropska komisija, Savet za ljudska prava Ujedinjenih nacija, Komitet UN za prava deteta, Komitet UN za ekonomska, socijalna i kulturna prava, Komitet UN za ljudska prava i Komitet UN za eliminisanje diskriminacije u svojim preporukama Srbiji ukazali da se svakom detetu mora omogućiti upis u matičnu knjigu rođenih odmah po rođenju i da je potrebno izmeniti propise koji to onemogućavaju.

Ova aktivnost sprovedena je u okviru projekta “Suzbijanje apatridije među Romima na Zapadnom Balkanu” koji finansira Fondacija za otvoreno društvo kroz Evropsku mrežu za pitanja apatridije. Stavovi izrečeni u ovom dokumentu pripadaju isključivo autoru i ne predstavljaju nužno zvaničan stav donatora.

Preuzmite dokument OVDE

Organizacije civilnog društva zahtevaju od nadležnih organa da u skladu sa preporukama civilnog društva i mišljenjem Zaštitnika građana uklone nedostatke Predloga zakona o izmenama i dopunama Zakona o zabrani diskriminacije i Nacrta zakona o istopolnim zajednicama.

U toku i nakon javne rasprave o izmenama i dopunama Zakona o zabrani diskriminacije, Ministarstvo za ljudska i manjinska prava i društveni dijalog je bez opravdanja i suprotno preporukama organizacija civilnog društva, formulisalo odredbe koje odstupaju od pravnih standarda Saveta Evrope, a posebno Evropskog suda za ljudska prava i Evropske komisije protiv rasizma i netolerancije. Takođe, odstupa se i od standarda Evropske unije u pogledu zabrane diskriminacije u oblasti rada i zapošljavanja. Nedostaci opterećuju i druge odredbe Nacrta, među kojima su i zakonska rešenja koja nisu usaglašene sa drugim sistemskim zakonima, kao što je Zakon o opštem upravnom postupku i Zakon o zaštiti podataka o ličnosti.

Vlada RS je utvrdila Predlog zakona o izmenama i dopunama Zakona o zabrani diskriminacije 22. aprila 2021. Ovaj tekst opterećen je istim nedostacima kao i Nacrt zakona.

U Nacrt zakona o istopolnim zajednicama Ministarstvo je unelo odredbe koje nisu utemeljene u preporukama LGBT organizacija, a tiču se smetnji za registraciju istopolne zajednice, odnosa između partnera i deteta drugog partnera i njihovog međusobnog izdržavanja, kao i uslova za priznavanje neregistrovane zajednice. Uz to, Nacrt zakona opterećen je i drugim brojnim greškama.

Kao organ koji je na osnovu Ustava RS nadležan za zaštitu ljudskih prava, i Zaštitnik građana je upoznao Ministarstvo za ljudska i manjinska prava i društveni dijalog sa navedenim nedostacima Nacrta u svom mišljenju.

Organizacije za ljudska prava zahtevaju od Ministarstva da uvaži preporuke Zaštitnika građana i civilnog društva i ukloni nedostatke Nacrta zakona o istopolnim zajednicama. Od vlade Srbije očekujemo da obezbedi uklanjanje navedenih nedostataka pre donošenja konačne odluke o utvrđivanju predloga zakona. Apelujemo na poslanike Narodne skupštine da putem amandmana otklone nedostatke Predloga zakona o izmeni i dopuni Zakona o zabrani diskriminacije.

Zahtev potpisuju:

1. Praxis;
2. Nezavisno udruženje novinara Srbije (NUNS);
3. Nezavisno društvo novinara Vojvodine (NDNV);
4. Centar za unapređivanje pravnih studija (CUPS);
5. Civil Rights Defenders; Heartefact fund;
6. Pride Society;
7. Udruženje studenata sa hendikepom (USH);
8. Geten;
9. Inicijativa mladih za ljudska prava (YIHR);
10. Fond za humanitarno pravo (FHP);
11. Sandžački odbor za ljudska prava;
12. CHRIS mreža odbora za ljudska prava u Srbiji;
13. LABRIS - Organizacija za lezbejska ljudska prava;
14. Centar za prava deteta;
15. SKRUG – Liga Roma (60 organizacija);
16. Mreža organizacija za decu Srbije (103 organizacije).

Praxis’ submission to the European Commission regarding Serbia 2021 Annual Report gives an overview, inputs and recommendations regarding Political Criteria and Rule of Law chapters, specifically state of civil society, pulic administration reform and rule of law and fundamental rights.

Space for civil society in Serbia is constantly shrinking. According to a research Praxis conducted in 5 local self-governments in Serbia in 2020, local civil society organizations are facing continuous weakening of their capacities, they are almost entirely dependent on funding from the local self-governments and are under constant pressure as they do not want to confront the authorities. There are more and more undemocratic practices which cause numerous irregularities in public calls for funding of civil society organizations. The space for civic participation is objectively small or practically does not exist.

As for public administration reform, respectively policy development and coordination and accountability of administration, Praxis findings show that the weaknesses of the system and insufficiently developed mechanisms for participation in the development of policies at the national level are even more pronounced at the level of local self-governments where there is almost no transparency and participation, except in exceptional cases. With reference to citizens’ free access to information of public importance, there is still no full implementation of the regulations relating to this right, while regarding openness towards the public, local self-governments are the most transparent in terms of information and data for which there is a clear legal obligation in terms of disclosure, which certainly does not mean that the local self-governments publish all legally prescribed information.

With regards to the Rule of Law and Fundamental Rights, Praxis’ focus was on the access to free legal aid and Roma inclusion. In addition to pointing to shortcomings of the Law itself, Praxis’ inputs show that an effective system of free legal aid, which will enable all socially vulnerable citizens to access justice through easily accessible and professional free legal aid has not been established yet. The experience of Praxis’ beneficiaries who tried to obtain legal aid in this way in the first year of application of the Law is extremely negative. Furthermore, there was no appropriate campaign at the beginning of the implementation of the Law, due to which most marginalised and socially vulnerable citizens still do not know that they have the right to free legal aid or where to seek assistance.

Regarding Roma inclusion, Praxis pointed out the shortcomings regarding access to personal documentation. The report identifies problems with timely birth registration, since, in cases when parents do not possess an ID card or a birth certificate, it is still not possible to register the new-born child with all the necessary data entered (including the child’s name) right upon birth. Furthermore, the inputs identify the latest challenges in the implementation of the procedure for determination of time and place of the birth, problems in acquisition of citizenship for otherwise stateless children born in Serbia, but also in residence registration.

When it comes to access of Roma to the right to social protection, Praxis inputs point to the challenges related to the Law on Financial Support to Families with Children and the Law on Social Protection. Regarding access to humanitarian aid during the state of emergency, Praxis pointed out that persons without documents, which are mostly members of Roma national minority, were denied systemic social support, because they are invisible to the system, while the consequences of the impact of the epidemic and the applied restrictive policy measures further worsened their situation.

A significant number of Roma children are still facing a series of obstacles in access to education. According to the research Praxis conducted, completion of primary education and transition into secondary education is recognized as the most critical point, since the drop out in this period is the most frequent. There are numerous reasons for this: stereotypes and discrimination inside the educational institutions that Roma students are facing, coverage of Roma children in pre-school activities is significantly lower than in majority population, lower coverage and lower level of completion of primary education, insufficient knowledge of a number of children of the language in which they are being educated, lower quality of knowledge acquired by Roma children and lower achievements, as well as segregation of Roma students. The already difficult position of Roma students was additionally aggravated since many Roma families lie in absolute poverty, without electricity, access to internet and without necessary devices needed for attending online schooling.

Discrimination against Roma is a problem addressed by institutions and public policies, but the persistence of discriminatory treatment and behaviour towards them indicates that it is necessary to strengthen existing resources and build new capacities through a comprehensive anti-discrimination policy. Employment, exercising the right to work, social protection and health care and education, spatial segregation and segregation in education, as well as hate speech, are forms of discrimination that, despite the established institutional protection, make exercising the rights of Roma more difficult.

Due to poor qualifications, marginalization and prejudices, the Roma face difficulties in finding employment. Access to work and sources of income is the key area in which the risks for Roma have increased during the restrictive measures and response of the State to the epidemic.

Finally, Praxis also specified the problem of child, early and forced marriages in Serbia that mostly affects the Roma population. Adequate addressing of child marriages by relevant government institutions is still missing, despite the domestic and international regulations that bind them, mainly because they still see child marriages just as a part of Roma culture and tradition, and not as a serious violation of the rights of children, particularly girls.

Praxis’ Contribution to the European Commission’s Serbia 2021 Annual Report can be found HERE